Wie was Mathias Withoos?

In het kort

Met zijn weidse stadsgezichten en gedetailleerde stillevens was Mathias Withoos (ca. 1627-1703) dé bekendste schilder in de tweede helft van het zeventiende-eeuwse Amersfoort. Naast meesterschilder was Withoos ook raadslid, regent van de Lieve Vrouwen Cappelle, weesmeester en uiteindelijk ook nog schepen in Amersfoort.

Gezicht op Amersfoort

Withoos gaf Amersfoort haar 17e-eeuwse aangezicht door het fenomenale en kolossale panorama dat hij voor het stadhuis maakte en waarvoor hij zich met klinkende munt liet betalen. Bij raadsbesluit (waarvan Withoos zelf deel van uitmaakte..) van 27 november 1671 werd zijn ‘Gezicht op Amersfoort’ aangekocht tot ‘ciraat’ van het stadshuis ‘nu ende in futurum’. Maar Withoos schilderde niet alleen de stad Amersfoort maar maakte ook schilderijen met hele andere onderwerpen zoals bosstillevens of vanitasschilderijen die verpakte boodschappen  bevatten die de 17e-eeuwse beschouwer wel begreep/aanvoelde. 

Zoon van Jan Withoos

Halverwege de zeventiende eeuw telde het kleine stadje Amersfoort circa 5.600 inwoners die bijna allemaal binnen de middeleeuwse stadsmuren woonden. In de periode tussen 1650 en 1675 waren in Amersfoort ongeveer twintig kunstschilders actief. Het brouwen van bier, de textielnijverheid en de tabaksteelt vormden de belangrijkste middelen van bestaan voor de bevolking. 
Mathias Withoos werd ca. 1627 in dat Amersfoort geboren als de oudste zoon van Jan Withoos, een geboren Amersfoorter en werkzaam in de textielnijverheid als bombazijnwerker (bombazijn is een geweven textielstof). Daarnaast was Jan Withoos waard van 'In 't Valcgen' oftewel Het Valkje.

Leermeester Jacob van Campen

Jan Withoos was bevriend met de beroemde bouwmeester en kunstschilder Jacob van Campen. Waarschijnlijk op voorspraak van zijn vader kwam de jonge Mathias Withoos bij Jacob van Campen voor maar liefst zes jaar in de leer op zijn, net buiten de stadsmuren gelegen, buitenplaats Randenbroek. Hier leidde Van Campen zijn leerlingen op en ontving hij vele vooraanstaande schilders, wetenschappers en dichters.

Naar Rome

In 1647 werd Mathias als 'Matis Janss Withoos' ingeschreven in het St. Lucasgilde te Amersfoort. Hij mocht nu als zelfstandig meesterschilder aan de slag. Maar verkoos voor verdere studie naar Rome af te reizen. Withoos raakte door zijn gedetailleerde manier van schilderen (fijnschilder) in de gunst van Kardinaal Leopoldo de Medici, voor wie hij dan ook het meest schilderde tijdens zijn verblijf in Rome.

Calzetta Bianca

In Rome werd hij lid van de Bentvueghels. De Bentvueghels was de naam van een soort broederschap van voornamelijk Noord- en Zuid-Nederlandse kunstenaars in Rome. Tijdens de inwijdingsplechtigheid kreeg elk nieuw (bende)lid ook een bijnaam toegewezen, de bentnaam. Deze naam verwijst vaak naar een opvallende eigenschap, naam of karaktertrek van het lid. Mathias kreeg de bijnaam ’Calzetta Bianca’, de letterlijke vertaling van Wit-hoos; wit sokje. 
 

Familie schildersschool

In 1652 keerde Mathias Withoos samen met Lodewijck van Velzen vanuit Rome weer terug naar Amersfoort. Hij trouwde met Wendelina van Hoorn en kreeg acht kinderen: vier zonen en vier dochters. Maar liefst vier van de acht kinderen: Pieter, Johannes (Jan), Alida en Frans, werden door hun vader opgeleid tot schilder en maakten alle vier schilderijen en gouaches in de trant van hun vader. Het atelier van Withoos moet druk bevolkt geweest zijn, want naast zijn eigen kinderen was ook de later zo bekende Nederlandse grondlegger van het Italiaanse stadsgezicht Caspar Van Wittel (Amersfoort 1652/3 - Rome 1736) bij hem in de leer.  

Een nieuw genre 

Withoos maakte in feite twee soorten schilderijen, groots opgezette landschapspanorama’s of gedetailleerde stillevens. Ook mengde hij deze twee vormen en zien we achter een gedetailleerd stilleven een ver landschap opduiken. Dankzij zijn reislust heeft hij ook andere landen in Europa, m.n. Italië leren kennen. Italië bleef altijd zichtbaar in zijn werk.  

Mathias stond mede aan de wieg van drie nieuwe stilleven genres. Samen met zijn reisgenoot de schilder Otto Marseus van Schrieck ontwikkelde hij in Italië een geheel nieuw genre stillevens, de bosstillevens in Italië ook wel de sottobosco - onder in het bos - genoemd. En daarnaast zijn eigen variant op het vanitas-stilleven en het lusthof.  

Gods natuur als inspiratiebron 

Withoos moet een zeer belezen en vooral gelovig man zijn geweest. Withoos was lid van de gereformeerde kerk, de voorloper van de Nederlands Hervormde Kerk. In de 17e eeuw geloofden christenen dat God hen niet één, maar twee boeken had gegeven: de Bijbel én het Boek der Natuur. De natuur was niet zomaar een samenspel van natuurwetten, maar een systeem van verwijzingen naar God. De natuur werd niet bestudeerd om de wetenschap op een hoger plan te brengen, maar juist om God beter te kunnen (ver)eren. In zijn schilderijen laat Withoos zien veel kennis te hebben van de flora en fauna maar zeker ook van de vergankelijkheid-symboliek (vanitas) met verwijzingen naar een goed en deugdzaam christelijk leven. 

Het leven is kort 

De boodschap die Withoos wilde overbrengen in zijn schilderijen is duidelijk: het leven is kort en eindig, leef je leven trouw aan het geloof. In zijn schilderijen is het altijd einde dag (lees: einde van het leven). Je kan vaak een denkbeeldige driehoek in de compositie’s van Withoos trekken: onderin op ooghoogte en daarmee  vooraan in de voorstelling kruipen de slakken, slangen, hagedissen, kikkers, bunzingen, muizen en egels. Allemaal dieren die dus een hoofdrol krijgen in de voorstelling waarin Gods grootheid zich óók openbaart. Bovenin prachtige en geurende bloemen waarin eveneens de grootsheid van de schepping is te zien. Ze groeien en bloeien tegelijk op een plek waar ze niet eens kunnen (over)leven laat staan in hetzelfde jaargetijde. Zoals de kunst in de eeuwen daarvóór, hebben ze nog altijd een symbolische betekenis, maar hun schoonheid stond ook voorop.  

Stof tot nadenken

Zijn vanitasschilderijen lijken vaak willekeurig volgestort met allerlei voorwerpen. Maar elk voorwerp heeft een betekenis in zijn boodschap aan ons. De typische vanitas elementen (hemelglobe, uil, boeken, schedel en zandloper) komen regelmatig terug in het werk van Withoos. Hij combineerde in zijn vanitasstillevens het verleden (de antieken), het heden (de wetenschap) en de toekomst (de dood die onvermijdelijk is) in één schilderij. Kortom genoeg stof tot nadenken. 
 

Rampjaar 1672; vlucht naar Hoorn

Withoos' veelzijdigheid blijkt ook uit het volgende. Naast meesterschilder en schilderijenrestaurateur was Withoos ook raadslid, regent van de Lieve Vrouwen Cappelle, weesmeester en uiteindelijk ook nog schepen in Amersfoort. Dergelijke openbare ambten waren in de 17e eeuw erefuncties die duiden op een groot maatschappelijk succes. Het is aannemelijk dat deze bestuurlijke ervaring goed te gebruiken was in zijn contact met mogelijke opdrachtgevers.

Helaas moest hij noodgedwongen afstand doen van zijn openbare ambten. Zijn geloof dwong hem te vluchten, naar Hoorn, voordat de katholieke Fransen in 1672, dat nu bekend staat als het Rampjaar, Amersfoort zouden bezetten. Vader Withoos maakte zich ernstig zorgen om zijn vier dochters "op welke delikaate Gerechten de Fransche Sprinkhaanen gaarn middag- en avondmaalen".  In Hoorn werd hij wederom succesvol als schilder. Hij speelde handig in op de behoefte van de Westfriese kunstkopers en maakt vistillevens met de Grashaven van Hoorn op de achtergrond.  

Caspar Van Wittel

Leerling Van Wittel ging met Withoos mee naar Hoorn in 1672. In 1674 vertrok Caspar van Wittel, waarschijnlijk geïnspireerd geraakt door de verhalen van Withoos naar Rome om daar een gevierd kunstenaar te worden. Hij creëerde, net zoals zijn meester dat ook gedaan had, een nieuw schildergenre, het zogenoemde Vedutisme. 

Albert Boersma, gastconservator Withoos